55 jaar Urker Vissersmonument

Geschiedenis van een bijzondere plek van betekenis voor de Urkers

De zee geeft, de zee neemt... Vrijwel elke Urker familie heeft te maken gehad met verlies van geliefden op zee. Het Urker Vissersmonument getuigt van die verliezen en vertelt het verhaal van de verwerking van dood en rouw in de Urker vissersgemeenschap. Deze donderdag (vandaag) is het exact 55 jaar geleden dat koningin Juliana het Urker Vissersmonument op een koude meidag onthulde.

Het Vissersmonument wordt wel gezien als hét monument of symbool voor Urk. Voor heel veel Urkers is het beeld niet iets historisch of iets van vroeger, maar juist een nog levend iets. Iedereen in de gemeenschap kent wel iemand die op zee is gebleven. Dit maakt het monument, waaromheen in die 55 jaar veel veranderd is, maar het beeld van de vrouw op de sokkel hetzelfde is gebleven, tot een bijzondere plek van betekenis. In het bijzonder voor hen van wie een geliefde op zee is gebleven, maar zeker ook voor de hele Urker gemeenschap.

Ontstaan van het monument

Het ontstaan van het Vissersmonument kwam niet vanzelf tot stand. Hoewel het monument in 1968 is onthuld, is het initiatief zo'n tien jaar daarvoor op Urk al ontstaan. Enkele jaren daarvoor, in 1951, waren twee vissers om het leven gekomen en op 6 oktober 1954 verloren zes Urkers, in de leeftijd van 15 tot en met 37 jaar, het leven op zee. Een gebeurtenis die een grote impact had op de gemeenschap.

Koningin Juliana onthulde amper een jaar na deze droevige gebeurtenis een vissersmonument in IJmuiden, dat destijds nog geen namen bevatte. Het was de bedoeling dat dit hét nationale monument zou worden voor de omgekomen vissers. De eerste herdenking bij dit monument vond in 1957 plaats en de belangstelling vanuit Urk was groot; naast de muzikale bijdrage van het Urker Visserskoor Crescendo waren er zo'n 150 nabestaanden vanuit Urk aanwezig. Op de terugweg van IJmuiden naar Urk vroegen enkele Urkers zich af waarom Urk zelf nog niet zo'n vissersmonument had. Zo begon het idee onder de Urkers te leven om zelf een eigen vissersmonument op te richten.

Voormalig visserman Lubbertje Kramer en bankdirecteur Cornelis Zeeman namen het initiatief. Op 7 maart 1958 lieten beide mannen een advertentie plaatsen in Het Urkerland, maar ze kregen niet direct de reactie waar ze op hadden gehoopt, want de gehoopte steun bleef op dat moment uit. De twee mannen waren echter niet voor één gat te vangen en bleven draagvlak zoeken op het voormalige eiland. Ze dienden een subsidieverzoek in bij de gemeente - Lubbertje Kramer was inmiddels wethouder - dat op 20 maart 1959 succesvol werd ingebracht. Drie weken later kwam het Comité Vissersmonument officieel tot stand.

Op dat moment werden de kosten voor het monument geschat op maximaal 5.000 gulden. De verwachting was dat dit bedrag binnen een jaar binnen zou zijn; het liep echter anders. Het inzamelen ging weliswaar door, onder andere door collectes van Crescendo, visveilingen en de verkoop van het boek Geschiedenis van het eiland Urk van C. de Vries, maar tot eind 1964 bleven de plannen liggen en was pas de helft van het benodigde bedrag opgehaald. Reden voor het comité om een oproep te doen: de vissers werden verzocht hun giften geheel bestemd te laten zijn voor het monument. Ook deze oproep bracht helaas niet het gewenste resultaat. Pas vanaf 1965 kwamen de plannen in een stroomversnelling. De rampen op zee die in de jaren 60 in korte tijd plaatsvonden - meer dan dertig Urkers lieten in die tijd het leven op zee - hebben wellicht het laatste zetje gegeven om het idee voor het monument te laten landen in de Urker samenleving. Het benodigde geldbedrag, dat inmiddels fors was opgelopen, was in 1967 met de inzameling van zo'n 50.000 gulden opgehaald. Het Vissersmonument kon gerealiseerd worden.

Vervaardiging en onthulling

Intussen had beeldhouwer Gerard van der Leeden uit Bergen de opdracht gekregen voor het vervaardigen van een ontwerp. Burgemeester Bossenbroek was met hem in contact gekomen. De plek waar het beeld zou komen te staan, was op dat moment al bekend. Hij toonde zijn ontwerp, dat hij in was had uitgewerkt, voor het eerst in de woonkamer van Lubbertje Kramer. Het zich daar verzamelde Urker comité stemde in met het ontwerp van Van der Leeden: een vrouw in Urker klederdracht. De beeldhouwer koos voor een groot beeld, in plaats van een klein. Om het beeld zo groot te maken, was het budget niet geheel toereikend. Hij sloeg om kosten te besparen een tussenstap in het proces over. De gietvorm werd door hem direct op het ontwerp in klei uitgebracht, iets wat faliekant had kunnen mislukken. Was dit plan niet gelukt, dan had hij geen beeld meer om op terug te vallen. Hij nam het risico en met succes. Sinds 1968 staat het 4,5 meter hoge bronzen en marmeren beeld op zijn plek in Wijk 3.

In het beeld van deze vrouw is nog een symboliek te zien. Ze beweegt en kijkt als het ware van de zee weer landinwaarts het leven in. Hiermee wordt getoond dat ze, ondanks het verlies, tegelijkertijd de draad weer oppakt. Ze symboliseert hiermee niet alleen het leed van de vissers op zee, maar ook dat van de nabestaanden. Het Urker Vissersmonument met dit beeld werd uiteindelijk op 11 mei 1968 door koningin Juliana officieel onthuld. Na een dienst in de Bethelkerk sprak ze met enkele nabestaanden en legde een krans bij het monument. Die avond vond op initiatief van Crescendo nog een aansluitende plechtigheid plaats, waarbij Urkers werd opgeroepen om rond half zes de vlaggen halfstok te hangen. Ook was het voor de bevolking die avond mogelijk om bloemen en kransen bij het Vissersmonument te leggen.

Herdenken

Het herdenken bij het Vissersmonument gebeurt pas sinds de jaren 80 met regelmaat en was destijds gekoppeld aan de tweejaarlijkse Visserijdagen. Visserskoor Crescendo was hierbij altijd van de partij: voor de muzikale medewerking en het leggen van kransen en bloemen. Dit werd ook gedaan door onder andere de Visserijschool, het gemeentebestuur en vanzelfsprekend de nabestaanden. In de jaren 90 heeft het herdenken een tijdje stilgelegen. Als de Visserijdagen niet doorgingen, zoals in 1990, dan ging de herdenking ook niet door. De herdenking vindt nu vanaf 2000 jaarlijks plaats op de zaterdag voor Hemelvaartsdag. Nog steeds is Crescendo ieder jaar aanwezig en worden er kransen en bloemen gelegd door het gemeentebestuur, belangenorganisaties van de visserij en aanwezige nabestaanden.

De namen

Het Vissersmonument bevat, naast het beeld van de vissersvrouw, ook granieten platen met de jaartallen, de namen en de leeftijden van de overleden vissers. Door met name Tromp de Vries en Lubbertje Kramer werd in het begin geïnventariseerd wie al dan niet op het monument zou komen. Onder andere de plek waar iemand overleed, doodsoorzaak, afkomst en omstandigheid werden meegenomen als criteria. Een langdurig en complex proces, waar nog wel discussie over is. In de jaren 90 was er een wijziging waarbij de criteria werden verruimd. Naar aanleiding hiervan werden nog enkele namen toegevoegd. Jurie van den Berg schreef het boek Een zee van tranen, waarin hij de aangrijpende verhalen achter de namen beschrijft. Het Vissersmonument is in 2021 uitgebreid gerenoveerd. Niet alleen werden hierbij het metselwerk en de bestrating onder handen genomen, maar ook de naamborden. De tekst op de platen en de volgorde van de namen zelf bleven, op een enkele wijziging na, onveranderd.

Marjanne Romkes-Foppen

Historica Marjanne Romkes-Foppen deed uitgebreid onderzoek naar de geschiedenis van het monument en schreef een masterscriptie en Urcker Kroniek over dit onderwerp. Deze Kroniek is te vinden op urkeruitgaven.nl. Donderdagavond deelde ze haar bevindingen in Museum het Oude Raadhuis door middel van een lezing. De bezoekers werden meegenomen in de voorgeschiedenis en context waarbinnen het vissersmonument tot stand kwam: van de moeizame weg naar de oprichting tot en met de onthulling op een koude meidag in 1968. Ook werden details gedeeld over het gedenkteken, werd de levensloop van het monument gevolgd en werd ingezoomd op de herdenkingscultuur die in de afgelopen 55 jaar rondom het monument is ontstaan. Daarbij vertelde Marjanne het verhaal achter de vele namen en ging dieper in op de beeldtaal en beleving van het monument.
Tijdens de lezing heeft Marjanne bijzonder bron- en beeldmateriaal, dat ze tijdens haar zoektocht tegenkwam, getoond, waaronder de originele schetsontwerpen van het beeld en een kleurenfilm en 16mm-filmpje van de dag van de onthulling. ,,Ik kreeg dat bandje van de kunstenaar en weet zelf nog niet zo lang wat er op staat. Er staan onder meer zwart-wit beelden op van de herdenkingsdienst in de Bethelkerk, voorafgaand aan de onthulling. Helaas zonder geluid. Bij de gemiddelde Urker zullen deze beelden niet bekend zijn."

Het Vissersmonument is al 55 jaar een eerbetoon aan hen die hun leven zijn verloren op zee. Een bijzondere plek, die van enorme waarde te noemen is voor de Urker samenleving.