De laatste man
In het gemeentehuis is de expositie ‘Dit nooit weer’ te zien, een verzameling van oorlogspropaganda en oorlogskunst. We krijgen een tour en staan stil bij het schilderij ‘Der letzte Mann’ van Hans Bohrdt. De laatste man. Het laat een — op het eerste oog — heldhaftig beeld zien van de laatst overgebleven Duitse soldaat, die vastberaden zwaait met een Reichskriegsflagge, terwijl oorlogsschepen van de tegenstander naderen. Het lijkt dat deze laatste man het niet gaat redden. Bij nadere inspectie lijkt de man misschien eerder maniakaal dan moedig. Het vaak verkeerd begrepen dadaïstische schilderij uit 1919 is een commentaar op de desillusie die gevoeld werd in Duitsland na de Eerste Wereldoorlog.
Onze gids legt een link tussen het schilderij en vandaag. Zo zou je de vlag makkelijk kunnen vervangen door een vlag van een politieke partij die bij de verkiezingen een zware nederlaag leed maar toch doorgaat met wat ze doen. Verander de vlag en het maniakale beeld werkt. Maar je kunt net zo goed de omgekeerde Nederlandse vlag erin plaatsen: ook dan werkt het beeld. Het geeft te denken.
Er is de laatste tijd flink wat te doen om vlaggen. Historicus Remieg Aerts — die niet veel op heeft met nationale symbolen — legt in ‘Denkend aan Nederland’ uit dat onze vlag een vorm van functionele fictie is. Nuttig, maar bedacht. Afhankelijk van de context krijgt een vlag pas betekenis. Dat is waarom een omgekeerde vlag nu een betekenis krijgt die het normaal niet had. De context is veranderd en het krijgt lading. En wanneer je kind onder die vlag en tussen zes planken terugkomt in het land van waar hij of zij naartoe was uitgezonden, ook dan verandert de context en lading.
We gaan het dorp in. Natuurlijk eerst langs de Stolpersteine in Wijk 8. Het verhaal van de familie Kropveld. De enige Joodse familie die Urk rijk was. Ze kwamen kort voor de oorlog op Urk. In tegenstelling tot Denemarken, waar 95% van de Deense Joden de oorlog overleefde, overleefde 73% van de Nederlandse Joden de oorlog niet. Een zeer hoog percentage. Maar als ik op Urk de som moet maken, komt het getal nog hoger uit. De hele familie Kropveld werd vermoord in Sobibor.
Ze kregen pas laat hun plek op het Urker herdenkingsmonument. Het was geen gegeven, er was besef en inspanning voor nodig. En weer moet ik denken aan Aerts. Hij stelt dat het verleden er niet is om ons te binden, het verleden is er nou eenmaal en het is aan ons om ons ertoe te verhouden. Geschiedenis is beslist geen samenhangend verhaal, geschiedenis is chaotisch en divers. En daar zit de uitdaging, want geschiedenis is leren omgaan met die diversiteit. Nu is het gemakkelijk om achteraf te vragen: hoe kon Urk de familie Kropveld zo laten gaan? Maar dat is niet de juiste vraag.
De vraag is: wat jij of ik zouden doen als dit
nu zou gebeuren. Zouden we de moed
hebben om de laatste man te zijn?
Jan van den Berg